Türkiye’nin Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) kararlarını sistematik biçimde uygulamaması, yargı bağımsızlığının zedelenmesi ve muhaliflere yönelik artan baskılar, uluslararası insan hakları kuruluşlarının hazırladığı kapsamlı bir raporda sert biçimde eleştirildi.
İnsan Hakları İzleme Örgütü (HRW), Uluslararası Hukukçular Komisyonu (ICJ) ile Türkiye İnsan Hakları Davaları Destek Projesi (TLSP) tarafından hazırlanan hazırlanan raporda; Anayasa Mahkemesi’nin etkisizleştirildiği, yargının siyasallaştığı ve demokrasinin ciddi tehdit altında olduğu vurgulandı.
Raporda Avrupa Birliği’ne (AB), Türkiye ile yürütülen siyasi ve ekonomik ilişkilerde insan hakları, hukukun üstünlüğü ve yargı reformlarının öncelikli hale getirilmesi çağrısı da yer aldı. Uluslararası Ceza Hukukçusu Dr. Gökhan Güneş’in de değerlendirmede bulunduğu rapor, Türkiye’nin Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS) yükümlülüklerini ihlal ettiği yönünde güçlü tespitler içeriyor.
Uluslararası Ceza Hukukçusu Dr. Gökhan Güneş İnsan Hakları İzleme Örgütü (HRW), Uluslararası Hukukçular Komisyonu (ICJ) ile Türkiye İnsan Hakları Davaları Destek Projesi (TLSP) tarafından hazırlanan raporu sosyal medya hesabından paylaştı:
TÜRKİYE İLE İLGİLİ ÇOK ÖNEMLİ RAPOR!
İnsan Hakları İzleme Örgütü (HRW), Uluslararası Hukukçular Komisyonu (ICJ) ve Türkiye İnsan Hakları Davaları Destek Projesi (TLSP) tarafından Ocak 2025’te, Türkiye’nin AİHM kararlarını sistematik olarak uygulamaması, yargı bağımsızlığının erozyona uğraması, hukukun üstünlüğü krizine yol açan otoriter uygulamalar ve muhaliflere yönelik siyasi baskılar hususlarında ayrıntılı bir rapor hazırlanarak, Türkiye’nin AİHS yükümlülüklerini ihlal ettiği, yargının siyasallaştığı, AYM siyasi davalarda etkisiz hale geldiği, muhaliflerin haksız yere hapsedildiği ve demokrasinin tehdit altında olduğu hususlarına yer verilmiştir.
Rapor, Avrupa Birliği’ne (AB), Türkiye ile siyasi, ekonomik ve ticari ilişkilerde insan hakları, yargı reformu ve hukukun üstünlüğünü öncelik haline getirmesi için rehber sunmayı ve bu alanlarda somut reform taleplerini güçlendirmeyi amaçlamaktadır.
Raporda şu hususlara yer verilmiştir:
- Giriş
Türkiye’nin, AİHM kararlarını sistematik olarak uygulamadığı, 22.450 dava ile AİHM’de en fazla aleyhine başvuru yapılan ülke olduğu, yargı bağımsızlığının çökmesi ve muhaliflere baskının demokrasiyi tehdit ettiği vurgulanmıştır. Bu bağlamda, Yüksel Yalçınkaya v. Türkiye davasında AİHM’in ByLock uygulamasının delil olarak kullanılmasının sistemik ihlaller yarattığına hükmetmesine rağmen, Türkiye’nin bu kararı uygulamayı reddetmesi, ulus üstü hukuki otoriteye meydan okuduğunu göstermektedir. Ayrıca, Alparslan Altan v. Türkiye davasında, AİHM’in eski Anayasa Mahkemesi yargıcı Altan’ın haksız gözaltına alınmasına ilişkin verdiği ihlal kararının uygulanmaması, yargı bağımsızlığı ve hukukun üstünlüğü krizini daha da derinleştirmiştir. Türkiye’nin, 2024 yerel seçimlerinden sonra muhalefete baskıyı artırdığı, CHP’li belediye başkanlarını görevden aldığı, protestoculara polis şiddeti uyguladığı, avukatlar ve gazetecileri hedef aldığı söylenmiştir. Türkiye’nin, AİHM kararlarını ihlal ederek Avrupa Konseyi sisteminin bütünlüğünü ve AB’nin temel değerlerini tehdit ettiği, insan hakları ve hukukun üstünlüğünü öncelik yapmayan AB-Türkiye ilişkilerinin sürdürülemez olduğu dile getirilmiştir. Türkiye’nin, otoriterleşme eğiliminin AB’nin küresel demokratik standartları savunma güvenilirliğini zedelediği, AB’nin insan hakları ve yargı bağımsızlığı krizine karşı net bir tavır alması gerektiği belirtilmiştir.
- Türkiye’nin AİHS Yükümlülüklerini Aşma ve Mahkeme Kararlarını Uygulamama Yönündeki Uygulamaları
Türkiye’nin, AİHM kararlarını ihlal ederek siyasi davalarda hukuku kötüye kullandığı, savcılar ve hakimlerin AİHM kararlarını görmezden gelip aynı suçlamalarla yeni davalar açtıkları, Kavala, Demirtaş ve Alparslan Altan davalarının bunların açık örnekleri olduğu belirtilmiştir. Örneğin, Yüksel Yalçınkaya v. Türkiye davasında, AİHM’in ByLock uygulamasının delil olarak kullanılmasının adil yargılanma hakkı (Madde 6) ve kanunsuz suç ve ceza olmaz ilkesi (Madde 7) ihlali olduğuna hükmetmesine rağmen, savcı ve hakimler bu kararı görmezden gelmiş, aynı delillerle cezalandırmaya devam etmiştir. Benzer şekilde, Alparslan Altan davasında, AİHM’in Altan’ın gözaltına alınmasının hukuka aykırı olduğuna dair kararına rağmen, Türkiye bu kararı uygulamamış ve sistemik sorunları inkar etmiştir. Türkiye’nin, Avrupa Konseyi’ne yüzeysel işbirliği sunduğu, ancak AİHM kararlarını gerçek anlamda uygulamadığı, eylem planlarının savcı ve hakimlerin AİHS standartlarına uymadığını gizlediği söylenmiştir. Türkiye’nin, AİHM’nin yetkisini sorguladığı, sistemik sorunları inkar ettiği, siyasi muhaliflere yönelik davalarda kararları uygulamayı reddettiği, bu tutumun AİHS sisteminin etkinliğini zayıflattığı dile getirilmiştir. Türkiye’nin, Kavala davasında AİHM kararlarını hiçe sayarak yeni suçlamalar ürettiği, muhaliflere yönelik serbest bırakma kararlarını uygulamadığı, AB’nin bu hukuksuzluklara karşı insan hakları şartı koyması gerektiği ifade edilmiştir. Türkiye’nin, savcı ve yargıçların kararlarını manipüle ederek AİHM kararlarını ihlal ettiği, aynı olaylara dayalı yeni suçlamalarla muhalifleri hapsettiği, AB’nin bu sistematik ihlallere karşı baskı yapması gerektiği vurgulanmıştır.
- Türkiye’de Yargının Bağımsızlık ve Tarafsızlık Eksikliği
Türkiye’nin, 2017 anayasa değişikliğiyle yargıyı siyasallaştırdığı, HSK’nın 13 üyesinden 6’sının Cumhurbaşkanı, 7’sinin hükümet kontrolündeki Parlamento tarafından seçildiği, yargıçların siyasi baskı altında olduğu belirtilmiştir. Örneğin, HSK’ya atanan üyeler arasında, siyasi davalarda hükümet lehine kararlar veren savcı ve yargıçların ödüllendirildiği görülmüştür. İrfan Fidan, Gezi Parkı davası gibi siyasi içerikli davalarda savcılık yapmış ve sadece 20 gün Yargıtay üyeliğinin ardından Anayasa Mahkemesi’ne atanmıştır, bu da yürütmenin yargı üzerindeki etkisini açıkça ortaya koymaktadır. Türkiye’nin, HSK’nın yargıçların atanması, terfi ve disiplin cezalarında şeffaflıktan uzak hareket ettiği, Kavala ve muhaliflere yönelik davalarda yargıç atamalarının yargının hükümetin aracı olduğunu gösterdiği dile getirilmiştir. Türkiye’nin, HSK’nın yapısının yargı bağımsızlığını yok ettiği, Adalet Bakan Yardımcısı’nın HSK üyesi olmasının yürütmenin yargıya müdahalesini ortaya koyduğu, Venedik Komisyonu’nun bu durumu eleştirdiği ifade edilmiştir. Yılmaz Akçil’in, İstanbul Sözleşmesi’nden çekilme gibi siyasi kararları onaylayan bir Danıştay üyesi olarak Anayasa Mahkemesi’ne atanması, yargının siyasallaşmasının bir diğer örneğidir. Türkiye’nin, yargıç ve savcı alımlarında şeffaflığı sağlamadığı, mülakatların siyasi kriterlere dayandığı, 2016 sonrası binlerce yargı mensubunun ihraç edilip yerine hükümetle bağlantılı kişilerin atandığı vurgulanmıştır. Türkiye’nin, HSK’nın keyfi tayin ve disiplin kararlarıyla yargıçlar arasında korku iklimi oluşturduğu, siyasi davalarda hükümet lehine karar veren yargıçların ödüllendirildiği, AB’nin reform çağrısı yapması gerektiği söylenmiştir.
- Anayasa Mahkemesi’nin İnsan Hakları Savunucuları, Muhalif Politikacılar ve Diğer Muhaliflerin Tutuklanması ve Yargılanmasıyla İlgili Davalarda Etkin Bir Çare Olma Niteliği
Türkiye’nin, AYM’nin siyasi davalarda etkisiz olduğu, 15 üyesinden 12’sinin Cumhurbaşkanı tarafından atandığı, üyelerin hükümetle bağlantılarının tarafsızlığı zedelediği, kararların uygulanmadığı ifade edilmiştir. Yüksel Yalçınkaya v. Türkiye davasında AİHM’in ByLock delillerinin kullanımına ilişkin ihlal kararına rağmen, AYM bu karara uymamış, ilgili davalarda kararları ertelemiş ve yerel mahkeme Eylül 2024’te aynı delillerle Yalçınkaya’ya aynı cezayı vermiştir. AYM Başkanı’nın “Türkiye’deki mahkemeler karar verir” açıklaması, AYM’nin AİHM kararlarını uygulamama tutumunu açıkça ortaya koymaktadır. Alparslan Altan davasında ise, AYM, AİHM’in Altan’ın haksız gözaltına alınmasına ilişkin ihlal kararını dikkate almamış ve başvuruyu reddetmiştir, bu da AYM’nin siyasi davalarda etkisizliğini göstermektedir. Türkiye’nin, Can Atalay davasında AYM’nin hak ihlali kararlarının Yargıtay tarafından reddedildiği, AYM üyeleri hakkında suç duyurusunda bulunulduğu, Erdoğan’ın AYM’yi eleştirerek siyasi baskıyı artırdığı vurgulanmıştır. Türkiye’nin, AYM’nin siyasi hassasiyetlere göre karar verdiği, muhaliflere yönelik davalarda gecikmeler yaşandığı, Selahattin Demirtaş’ın 2019’daki başvurusunun hala beklediği, AYM’nin etkin bir çare olmaktan çıktığı belirtilmiştir. Türkiye’nin, AYM’nin anti-terör yasalarına karşı pilot kararlarının alt mahkemelerce uygulanmadığı, bu durumun AYM’nin otoritesini yok ettiği, AB’nin AYM’nin bağımsızlığını güçlendirmek için reform talep etmesi gerektiği dile getirilmiştir. Türkiye’nin, AYM’nin atama sisteminin hükümetin mahkeme üzerindeki etkisini artırdığı, siyasi davalarda kararların uygulanmamasının AYM’nin otoritesini erozyona uğrattığı, AB’nin reform için baskı yapması gerektiği söylenmiştir.
- Sonuç
Türkiye’nin, AİHM kararlarını ihlal ederek hukukun üstünlüğünü ve AB-Türkiye ilişkilerini tehdit ettiği, yargı bağımsızlığının çökmesi ve AYM’nin etkisizliğinin demokrasiyi erozyona uğrattığı vurgulanmıştır. Yüksel Yalçınkaya davasında AİHM’in sistemik ihlal kararı, Türkiye’nin yargı bağımsızlığı eksikliğini ve AİHM kararlarını uygulama konusundaki isteksizliğini açıkça ortaya koymaktadır. Alparslan Altan davasında AİHM’in ihlal kararının AYM tarafından dikkate alınmaması, yargının siyasallaşmasının ve AYM’nin etkisizliğinin bir diğer göstergesidir. Türkiye’nin, otoriterleşme eğiliminin Avrupa Konseyi sisteminin bütünlüğünü ve AB’nin temel değerlerini tehlikeye attığı, hukukun üstünlüğü olmadan AB-Türkiye ilişkilerinin sürdürülemez olduğu belirtilmiştir. Türkiye’nin, AYM’nin siyasi davalarda çare olmaktan çıkması ve yargının hükümet kontrolüne girmesiyle demokrasiden uzaklaştığı, muhaliflere baskının insan haklarını erozyona uğrattığı dile getirilmiştir. Türkiye’nin, AİHM kararlarına uymaması ve yargı reformu yapmaması halinde AB’nin küresel demokratik standartları savunma güvenilirliğinin zedeleneceği, AB’nin somut adımlar atması gerektiği ifade edilmiştir.
- Tavsiyeler
AB’nin, Türkiye’nin AİHM kararlarını uygulamasını ve yargı reformu yapmasını şart koştuğu, Kavala, Demirtaş ve diğer muhaliflerin serbest bırakılması için baskı yaptığı, insan haklarını ilişkilerin merkezine aldığı vurgulanmıştır. AB, özellikle Yüksel Yalçınkaya davasında AİHM’in talep ettiği genel önlemlerin uygulanması için Türkiye’ye baskı yapmalı, bu kararın uygulanmamasının binlerce kişiyi etkileyen sistemik ihlalleri sürdürdüğünü vurgulamalıdır. AB’nin, Türkiye’deki sivil toplumu desteklediği, siyasi baskıyı kınadığı, HSK ve AYM reformu için teknik yardım sağladığı, insan hakları yükümlülüklerine uyumun hukukun üstünlüğü için öncelik olduğu belirtilmiştir. AB’nin, Türkiye’deki muhaliflere yönelik davaları izlediği, bağımsız medya ve avukatlara destek verdiği, insan hakları ihlallerinin AB-Türkiye ticaret ve Gümrük anlaşmalarında şart koşulduğu dile getirilmiştir. AB’nin, Avrupa Konseyi ve BM ile işbirliği yaparak Türkiye’yi insan haklarına uymaya zorladığı, Avrupa Parlamentosu’nun siyasi baskıyı kınayan kararlar aldığı, sivil toplumla düzenli istişare yaptığı ifade edilmiştir.
