Analiz / Doç. Dr. Osman TEK
1. Hakikati Bağlama Hapseden Yaklaşım
Tarihselcilik, “her şey bağlamında anlaşılır” derken farkında olmadan şu kapıyı açar. Kur’an’ın, hadislerin, hatta bütün dinî nasların zamanla sınırlı olduğu iması. Oysa Müslümanlar için vahiy, tarihin değil, ebediyetin kelamıdır. Eğer her ayet sadece indiği çağın sorunlarına cevap veriyorsa, o zaman Kur’an’ın evrenselliği nerede kalır? Bu durumda din, “tarihsel bir belge”ye dönüşür. İlahi boyutu zayıflar.
2. “Öz–Şekil” Ayrımı: Subjektif Bir Yorum
Tarihselciler, “öz sabittir, şekil değişir” derler. Ama şu soruyu sormalıyız: Öz nerede başlıyor, şekil nerede bitiyor? Kölelikte öz “özgürlük” müydü, yoksa “kurumsal bir yapı” mı? Miras paylaşımında öz “adalet” mi, yoksa “erkeğin iki pay alması” mı? Bu ayrımı kim yapacak?
Her yorumcu, kendi değerlerine göre “özü seçerse, din tamamen öznel bir alana kayar.
3. Evrensel İlkeleri Göreliliğe Çevirme Tehlikesi
Tarihselcilik, bir bakıma görelilik (relativizm) tuzağına düşebilir. Her şey dönemin şartlarına bağlanırsa, “mutlak hakikat” iddiası nasıl korunacak? İslam sadece “tarihteki Arap toplumunun cevapları”na indirgenirse, çağları aşan bir mesajdan nasıl söz edebiliriz. Bu durumda din, modern zamanların değerlerine göre sürekli yeniden şekillenen bir “ahlak kılavuzu”na indirgenir. İlahi emir boyutu zayıflar.
4. Gelenekle Bağları Koparma Riski
Tarihselci yaklaşım, asırlardır süren fıkıh, kelam ve tefsir geleneğiyle çatışır. İslam düşüncesi bir “silsile”dir. Tarihselcilik bu zinciri koparıp, modern aklın süzgecini tek ölçü kıldığında, gelenekten kopuk bir din yorumu ortaya çıkar. Bu da toplumsal açıdan kriz doğurur: Cemaatler ve halk, geleneksel yoruma bağlıdır. Tarihselci söylem, elitlerin dar çevresinde kalır, geniş tabana ulaşmaz.
5. Modern Değerleri “İlahi Maksat” Gibi Sunma
Bir başka eleştiri şudur: Tarihselcilik çoğu kez modern dünyanın değerlerini (demokrasi, eşitlik, insan hakları vb.) “Kur’an’ın özünde zaten vardı” diyerek temellendirmeye çalışır.
Ama burada risk şudur:
• Kur’an’ın özünden mi konuşuyoruz, yoksa modern dünyanın özlemlerini Kur’an’a mı yansıtıyoruz?
• Bu durumda tarihselcilik, bir tür “çağdaş projeksiyon” hâline gelir.
6. İslam’ın Siyasi ve Ahlaki Tutarlılığını Zedeleme
Eğer her hüküm bağlamıyla sınırlıysa, bugün Müslüman toplumların siyasi ve hukuki düzenini neye göre kuracağız? Şahitlik “tarihsel”, miras “tarihsel”… Geriye ne kalıyor
Bu yaklaşım, “Kur’an’ın hükümlerini iptal ediyorlar” eleştirisini güçlendiriyor. Çünkü bir noktadan sonra dinin bağlayıcılığı değil, yorumu kalıyor.
7. Hermeneutik Kriz
Tarihselcilik, Batı hermeneutiğini model alır. Ama unutulmamalıdır ki Batı’da bu yöntem İncil’in tahrif edilmiş metinleri üzerinde geliştirildi. Kur’an için aynı yaklaşımı kullanmak doğru mu? Müslüman için Kur’an, Allah’ın kelamıdır. Bu metin “tarihsel bağlam”la açıklanabilir, ama “sadece tarihsel bir metin” değildir. Aksi hâlde vahyin “transcendent” boyutu göz ardı edilir.
8. Pratik Sonuçlar Üzerinden Eleştiri
Bugün tarihselcilik yaygın kabul görmedi. Neden?
• Halk, geleneksel yorumlara güveniyor.
Bu Haberlerdeİlginizi Çekebilir
• Tarihselci metinler daha çok akademik çevrelerde kalıyor.
• Pratikte, İslam dünyasında toplumsal dönüşüme yön verecek güç oluşturamadı.
Bu durum bize şunu gösteriyor: Tarihselcilik, güçlü bir teori olabilir ama pratiğe geçmesi zordur.
Denge Nerede?
Tarihselci usule yakın olanlar onu tamamen reddetmek, dini donuklaştırır derken karşı çıkanlar da onu sınırsızca kabul etmek, dini göreliliğe sürükleyeceğini söylüyor. Belki de yapılması gereken: Kur’an’ın evrensel mesajını koruyarak, Onun tarihsel bağlamını anlamak. Ama bağlamı “hükmün iptali”ne değil, “hikmetin açılması”na hizmet ettirmek. Yani tarihselciliği bir “metodolojik araç” olarak görmek, ama mutlak yorum haline getirmemek. Müslümanlar boylarını aşan sorunların altında “dostun yüz karası düşmanın da maskarası olmamak” adına her tür usulü suhulet ile ele alıp çözümler üretmek zorundadırlar, diyerek tarihsellik konulu seriyi tamamlamış bulunuyoruz. Seri boyunca tarihsellik yada evrenselcilik adına iki usulden birini desteklemek yerine tarafsız bir şekilde en genel hatları ile konuyu özetmeye çalıştık.
